Soziolinguistika

Udako ikastaroak gustuko ditut. Giro lasaian gai interesgarrietan murgiltzeko aukera ematen dute. Urtero baten batean egotea egokitu zait, batzuetan entzule besteetan hizlari. Aurtengoan Bilbon izan nintzen Teresa del Valle, bidegile eta gidari ikastaroan aurkezpen bat egiten. Uztail hasiera zen. Udari hasiera emateko modu polita! Jone Miren Hernándezek eta biok 1980ko hamarkadan Teresa del Vallek koordinatu zuen Korrikaren inguruko ikerketa antropologikoaz hitz egin genuen; lan etnografiko aitzindari hartan bildutako elementuak eta gaur egun hizkuntza-antropologian egiten diren gogoeta ezberdinen arteko nolabaiteko elkarrizketa egiten saiatu ginen.

Alpargatak eta zapatak urratu asmorik gabe abiatu gara Larrauldik. Tontorrerako bidean, kukuaren kantu ozenak negua atzean geratu dela adierazi digu. Apirilaren bigarren eguna da. Aurtengoan, beraz, kukua puntual etorri da eta txiolari euskaldunak kukuak jo diela zabaltzen hasiak dira: balio al du dirua motxilan edukitzeak? Txanponak eskuineko ala ezkerreko zorroan eraman behar dira? Kreditu txartelarekin efektu bera al du?

Hauxe galdetu nien ikerketan parte hartzen ari ziren nerabeei: «Kalean zer hizkuntza entzuten da? Nola hitz egiten duzue?». Segituan erantzun zuen batek: «Normala... Ez da euskaraz, ez da erdaraz». Zehaztapen gehiagoren bila, normala zer den galdetu nion. Pentsakor geratu zen: «Normala...», eta ondoan zegoen lagunari begiratu zion laguntza eske. Laguna, ordea, despistatua zegoen: «¿El qué? Ez naiz enteratu...». Hasieran erantzun zuenak azalpena hortxe nuela adierazi zidan: «Hori da normala: el-qué-ez-naiz-enteratu».

Arratsalde ilun, euritsu eta pandemiko batean ikusi dut bideoa. Familia nuklear prototipikoa ageri da: ama, aita, alaba eta semea. Afaltzen ari dira. Hizkuntza ohiturei buruzko bideoa denez, erakusten diguten egoera ere nahiko tipiko eta topikoa da: gurasoek euskaraz hitz egiten diete haurrei euren artean gaztelaniaz mintzo diren bitartean. Oherakoan neska-mutilen artean gaztelaniaz ari direla entzun du amak eta errieta egin die: «euskaraz egin!».

«Xanduli, manduli, kikirriki...». Hala oihukatzen dute Etxauri ibarreko haurrek azaroaren 1ean etxez etxe eskean joaten direnean. Herriaren arabera abestitxoa edo esaera aldatzen da, baina dinamika antzekoa da: herriko haurrak talde bakarrean elkartzen dira eta herriko etxeetan goxokiak, gaztainak eta intxaurrak botatzeko eskatzen dute. Azaro hasieran, beraz, neguko jaien zikloa abiatzen da horren antzeko diren eske edo errondekin.

Festa iluntzean lehertu da kale luze eta zabal osoan zehar. Hiriko erdigunea topagune bihurtu da hiriko auzoak ordezkatzen dituzten taldeentzat, baita, horiekin batera, festa egitera etorri diren hiritar eta bisitarientzat. Ehunka perkusionistak jaiaren erritmoa markatzen dute. Deabruz mozorrotutako beste hainbeste lagun korrika ari da jendearen artean petardo eta bengalak dituzten makilak piztuta dituela. Jendea deabruen artean dabil txanoekin, zapiekin, betaurrekoekin eta azal-zatirik agerian ez uzteko bestelako babes jantziekin ondo babestuta. Batzuetan, deabruen aurrean jartzen dira eta pasatzeko tokirik ez uzten saiatzen dira. Beste batzuetan, horien ondoan salto egiten dute bizkarretik elkarri helduta. Turista askok telefono mugikorra askatu gabe parte hartzen dute. Zorua erretako piroteknia-kartutxoz bete da. Giro burrunbatsuak bolbora eta ke usaina du.

Martxoaren 11n Eta Kitto elkarteak Eibarren antolatutako euskararen transmisioaren mintegian izan nintzen. Urtero legez, mintegian parte hartu zuten hizlariek ekarpen interesgarri ugari utzi zituzten. Hori gutxi ez eta, aurtengoan hamargarren urteurrena bete dutenez, mintegiaren ikurra den Mатрёшка errusiarra hezur-haragizko matrioxka eibartarra bihurtu zen aurkezle eta gidari lanak egiteko.

Ezaguna da Sustrai Colinak 2017ko Bertsolari Txapelketa Nagusian botatako bukaerako agurra. Hainbat kolektibo, sorlekua duen Urruña eta bizi den Iruñea aipatu ondoren, honela amaitu zuen: «Euskal Herria gelditu / ez dadin euskal erdian / bila ditzagun arnas ta / ardatzak periferian«. Aldiriko arnas bizigarri horren lagin polita eskaini digu Topatu.eus gazte proiektu komunikatiboak Zizelkariak izeneko dokumentalarekin...

Uda ailegatu da eta Galway hiriko kaian Marieke Huysmans Berthou pianojolea Óró sé do bheatha abhaile abesten ari da. Entzule batzuek kantuz lagundu diote. Gehienok, irlanderaz ez dakigunez, ez ditugu folklore irlandarraren abesti ezagunaren hitzak ulertu.

Hitzak eta zenbakiak nahasten dira hauteskunde ondorengo egunetan. Hala gertatzen ari da aurtengo udaberrian eta hizkuntza-politika ez da agendan egon den kontua; alderdiek ez dute gaia sobera azpimarratu udaletarako, gobernu eta aldundietarako zein Europako parlamenturako prestatu dituzten programetan.

Otsailaren hasiera, Santibate, neguko festa. Amikuzeko zirtzil gazteak eskean dabiltza dantzan eta kantuz. Bertso zahar horietako baten doinua bortuetaraino iritsi da bertan bizi diren hartz esloveniarrak esnaraziz. Haitzulotik atera dira, putza egin eta, zeru ilunari begira, negu amaiera gertu dagoela nabaritu dute: laster datoz inauteriak.

Bertso hori kantatu zuen duela urtebete Maialen Lujanbiok Anoeta futbol-zelaian. Real Sociedad klubak Bertsolari Txapelketa Nagusia irabazteagatik omenaldi txiki bat eskaini nahi izan zion partida hasi aurreko ohorezko sakea eginez. Harmailak lepo beteta zeuden Reala eta Bartzelona gizonezko taldeek Donostian jokatu behar zuten partidarako, eta ondorengo egunetan irudi bat nabarmendu zuten hedabideek: Leo Messi futbolaria Lujanbioren bertsoa entzuten.

Garaiz iritsi gara Miramar Jauregira. Opor garaia atzean utzirik, hirian mugimendua nabari da. Itsasoa, aldiz, lasai dago. Badian ez da igandeko estropaden arrastorik geratzen. Bertan bizi izandako poz, haserre, tentsio eta urduritasunak Kantauri itsasoko kostaldeko herrietara itzuli ziren koloredun kamiseta eta banderekin batera. Errege-erreginak uda igarotzeko izandakoa ikastaroz betetzen den hau ikasturte berria abiatzeko toki ona dela aipatu dugu, eta hitanoa eta generoa jorratuko dituen ikastaroan murgildu gara.

Jessica Chalampuente Eibarren bizi den emakume gaztea da eta dagoeneko bide luzea egina du bizitzan. Nerabea zela Ekuadorretik iritsi zen euskara eta Euskal Herria existitzen zirenik sekula entzun gabe. Joan den urteko uztailean UEUren Udako Ikastaroetako Jakin Jardunaldian kitxueraz hitz egin zuen, eta, bere hitzak ‘ulertzen’ ez genituen arren, sekulako gaitasun komunikatiboa erakutsi zuen. Adierazi egin zuen, bertan geunden guztiak bere hitzei adi izan baikintuen. Ohar hau idatzi nuen nire koadernoan: «kitxueraz hitz eginez ulertu diogu».

Paristik natorren artista bat ez naiz ni. Nire burua ez dut artistatzat; jaio eta hazi nintzen herriari garai batean «Le petit Paris» deitzen bazioten ere. Musika tresnekin dudan harreman aktibo bakarra, urtean behin txapel gorri baten azpian, zapi koloretsu bat lepoan eta plastiko beltzen artean partxe bat jotzea da; danborrari partxea esaten baitiote aspaldi bizi naizen herrian.

Inurritegira sartzeko zain gaude. Batek galdetu du puntuazioa idazteko koadernoa ekarri ote dugun. Ez dut inoiz horretarako ohiturarik eduki eta, saiatuta ere, zaila egiten zait epaile lanetan jartzea, ez baititut bertsolaritzaren puntuazioaren barne kode horiek ezagutzen.