Bixente Serrano Izko: «1977 arte miliek apenas egin zuten ezer»

Ekainaren 4an hil zen Bixente Serrano Izko (1948-2020) historialaria, idazlea, politikaria eta euskaltzalea. Gizarte-mobilizazioak eta aldaketa politikoa 1970eko hamarkadako Euskal Herrian ikergai zituen proiektuaren baitan elkarrizketa luzea egin zion Daniel Escribanok, 2011ko apirilaren 1ean, orain argitara ematen duena.

Nolako bizitza izan zenuen politikagintzan engaiatu aurretik?

Gure familia Saratsan bizi zen, baina hor urtebete bakarrik egin nuen. Gero Egillorrera joan ginen, horkoak dira nire haurtzaroko oroitzapenak. Desarrollismoa hastear zegoenean Etxabakoitzeko langileentzat egindako bazter batera joan ginen. Gurasoak lurrik gabeko nekazariak ziren, gure aita eta aitona kontzejuek kontrataturiko artzainak ziren. Gure aita eraikuntzan jarri zen lanean, peoi; lehenbiziz, Irurtzunen. Aukerarik ez familiaren aldetik, ikasketak egitekotan, fraideekin egin behar. Kaputxinoekin egin nituen, Altsasun eta Zaragozan, 17 urte arte, eta gero, beken bidez lortu nuen PREU, eta Universidad de Navarran sartu nintzen, 1967an, ez bainuen kanpora joateko aukerarik. Hor filosofia eta letrak egin nituen, baina espezialitatea, historia orokorra. Historian lizentziatua, gero ibilbide korapilatsuak egin ditut, eta, azkenean, irakaskuntzan sartu nintzen orain dela 25 urte-edo, Bigarren Hezkuntzan, Iturrama Institutuan [Iruñean].

Noiz eta non hasi zinen politikagintzan?

Unibertsitatean. Lehendabiziko kurtsoan artean konturatu gabe nengoen zer gertatzen zen edo ez zen gertatzen. Garai haietan, kontzientzia politikoa geroago sortzen zitzaigun. Bigarren kurtsoan hasi nintzen mugitzen, 1968ko irailetik aurrera, ikasle-mugimenduan; ez mugimendu klandestinoan, baizik eta asanbladetan, hitz egiten...

Garai horretan, nork zuen gehiengoa ikasle-mugimenduan?

Ez zegoen ezer antolaturik, agerian, behintzat, baizik eta guk geuk antolatzen genuen. Aurreko urtean egon zen mugimenduren bat, baina horretaz ez nintzen konturatu, eta hasi nintzenean botata zeuden ikasle horiek. Nafarroa Zaragozako unibertsitate-barrutikoa zen. 1968an hasi ziren kanpotik etorritako hiru ikasle: bat Galiziakoa zen, Pita abizenekoa; beste bat Valentziakoa, militar baten semea, eta filosofia irakaslea da, ikusi nuen azken aldia nazionalista kataluniarra dabil, Valentzian. Oso ikasle onak, maila akademiko eta intelektual handikoak, hitz jario ederrekoak, bazekiten jendearekin harremanetan sartzen, kristauak ziren batzuk, asanbladetan Ebanjelioak zituzten argudio... Horiek hasi ziren saltsa pixka bat mugitzen. Gero beste batzuek, nik eta nire kurtsokoek, kuadrilla egin genuen eta sartu ginen asanbladetan, proposamenak egiten, eskatzen ikasketa-plana aldatzeko, hainbat gauza. Hor ere hasi nintzen euskal giroan sartzen, artean ez nekien euskaraz, euskara ikasten, eta antolatu genuen aula de cultura vasca deiturikoa. Autoformakuntza-plana izan zen, foroa. Pasilloetan egin behar genuen, ez ziguten gelarik uzten. Gero etorri zitzaidan lagun bat, jada hilda –nik ez nuen inolako tradizio politikorik familia aldetik, baina berak, bai: kriptoabertzalea–, eta erakunde klandestinoan sartzea proposatu zidan: EAJren ikasleen erakundean, EIA Euskal Ikasle Abertzaleetan. Hor hasi nintzen klandestinitatean. Nik bietan jarraitzen nuen: alde batetik, hiru lagun horiekin, eta, bestetik, EIAn. Berehala atxilotu ninduten, 1969ko urtarrilean. Hiru egunez komisarian, bi hilabetez Unibertsitatetik botata, eta konfinatua Iruñetik kanpo: Caparrosora eraman ninduten, egun oro Guardia Zibilaren aurrean aurkeztu behar, sinatzera. Gero Unibertsitatera bueltatu nintzen. Horren ondorioz, zerbitzu militar arrunta egin behar izan nuen. Garai haietan ikasleek bazuten eskubidea zerbitzua hiru udatan egiteko; milicias universitarias deitzen zitzaion horri, baina fitxatua baldin bazeunden, ez zenuen eskubiderik. Arakan egin nuen soldaduska, hiru hilabetez, kanpaldi handi batean, eta, gero, Donostiara bidali ninduten, kuartelera. Garai haietan, soldaduska egiten zen etxetik ahalik eta hurbilen, baina ni fitxatua nengoenez, Donostiara bidali ninduten, Loiolara.

Ba ote zen mugimendurik soldaduen artean?

Ez, ezer ez. Diferentziak nabaritzen ziren, nondik zetozen. Loiolan, euskaldunak baino gehiago Burgoskoak eta Santanderrekoak zeuden, eta horiekin, oro har, ez zegoen kulturaz eta politikaz hitz egiterik. Gero etorri nintzen, Unibertsitatean azkeneko urtea bukatu nuen, eta aukerarik gabe nengoen lanean hasteko, fitxatua nengoelako eta irakaskuntza publikoan sartzeko beharrezkoa zelako certificado de buena conducta, poliziak ematen zuena, ez epaileek. Nik eskatu egin nuen, banekien ez zidatela emango. Guztioi esan ziguten «halako egunean etorri denok, eta izenez izen emango diogu bakoitzari». Eta batzuek: «nire izena ez da agertu». «Ez daukazue». 1972an harremanetan sartu nintzen –ez horregatik– ETAko jendearekin, eta sartu egin nintzen.

Nolakoa izan zen EAJtik aldentze-prozesua?

Ni sartu eta ia berehala hasi zen EGI-Batasuna mugimendua. Hor Ezkerra [Iñaki Mujika] zebilen, berehala jarri ziren harremanetan hemengo EIAkoekin (batez ere nirekin). Hor geundela, zerbitzu militarra tokatu zitzaidan, harremanak apurtu, eta zerbitzu militarrean nengoela erori zen hemengo EGI-Batasunaren egitura osoa. Gertatu zen [Jokin] Artajo eta [Alberto] Asurmendirena [manipulatzen ari ziren lehergailuak istripuz lehertu eta hil egin ziren ekintzaileak], eta hemen zebiltzan guztiak erori ziren. Kartzelan sartu zituzten, eta zerbitzu militarretik bueltatu nintzenean ez zegoen ezer horretaz, baina bazegoen taldetxo bat, zintzilikatua geratu zena: nirekin ibilitako bikote bat, nire lagunak aldez aurretik, eta, behin batean, oso beldurtuta nola hartuko nuen (jeltzale jarraitzen nuelakoan), etorri zitzaizkidan, eta esan zidaten: «Aizu, sartu gara honetan [ETAn], zu...». «Horren esperoan nengoen». 1971ko irail-urria izango zen. Eta ordutik aurrera hemengo ‘kide legal’ aritu nintzen, harremanetan liberatu batzuekin, ni nintzen zubia. Liberatuak kanpokoak ziren, ez ziren nafarrak, eta oso gutxi ezagutzen zuten hemengo giroaz, eta nik esaten nien: «Hau ez da Gipuzkoa». Nafarroako ordezkari politikoa izan nintzen ETAren bileretan; maila nazionaleko bileretara ni joaten nintzen, herrialdeburu, planteamenduak egiteko, zer-nolako gauzak egin edo ez... Dena den, garai horietan ETA ez zegoen frontetan antolatua artean. Praktikan, bai, baina ofizialki, ez. Herrialde bakoitzeko ordezkariak eta koordinakundea zeuden, eta, noski, bazeuden komando militar liberatuak, ‘ilegalak’ zirenak, eta erakundean indar handia zuten. Orduan hasi zen antolatzen gero langile-fronte izena hartuko zuena. 1973ko udaberrian bilera batean, oso zabalean, artean asanblada ez zenean, erabaki zen frontekako egitura egitea, eta egitura politiko militarra egitea.

ETAko zein adarretakoa zinen?

Nire harremanak izan ziren V. Asanbladakoekin. Nafarroan apenas zegoen VI.ekorik. V.ekoak berrantolatu ziren. Nik uste dut planta berrikoak izan ginela, zerotik hasita. Lehen ETAn ibilitakoetatik, hemen jada ez zen bat ere gelditzen, Eskubi aspalditik desagertua zegoen hemendik (1968tik), ez nuen ezagutu ere egin garai haietan. Hiru urte bakarrik dira, baina hiru urte hiru urte ziren garai haietan; promozioak aldatzen ziren oso azkar, eta loturak hautsi egiten ziren etengabe. Nafarroan oso jende gutxi geunden, eta geundenok ikasleak ginen. 1973ko urtarrilean [Felipe] Huarteren bahiketa izan zen. Horren ondorioz, hemengo gure egituran ibiltzen ziren ia guztiak atxilotu zituzten. Horiek ez ziren Fronte Militarrekoak, nire ingurukoak ziren, politikoak. Nik banekien bahiketa egin behar zutela, eta, badaezpada ere, ihes egin nuen.

Ekintza kanpoko talde batek egin zuen, beraz.

Bai. Angel Amigok garai haietan ateratako liburuan primeran kontatzen ditu ekintza egiteko orduan hutsune batzuk. Akats tekniko batzuk egin ziren ekintza egiteko orduan, eta azkeneko mementoan laguntza eskatu behar izan zioten Angel Amigori, eta horren bidez erori zen guk genuen egitura politiko ia osoa. Gelditu ziren beste batzuk, nik nolabait bilduak nituenak. Ihes egindakoan, pentsatu nuen bueltatu behar nuela lehenbailehen, kide horiek berriro biltzeko eta ea beraiek martxan jartzen zuten. Etorri nintzen, eta atxilotu egin ninduten. Bi aldiz etorri nintzen: lehendabizikoz, 1973ko Aste Sainduan; [Eustakio Mendizabal] Txikiarekin pasatu nuen mugako pasabidea. Txikia Bizkai aldera joan zen, eta ni, beste batekin, Iruñera. Dena den, berehala atzeman ninduen poliziak, eta ihes egin behar izan nuen, Bartzelona aldera; baina gero bueltatu nintzen, eta errepideko kontrol batean atxilotu ninduten, 1973ko uztailean.

Horrenbestez, Carreroren aurkako atentatuaren gaineko ika-mikak barruan bizi zenituen.

Madrilen egon nintzen, gero prentsan agertu zen bilera famatu hartan, Carrerorena erabaki zenekoan, baina nik ez nuen erabaki, sekretupean eraman zen kontu hura. Hor egon zen halako enfrentamendu bat: politikook, alde batetik, eta militarrak, bestetik. Militarrek politikoei esan ziguten: «Ez agertu hainbat hilabetetan eguneroko bizitzan Euskal Herrian, ekintza oso garrantzitsua egin behar delako». Uste dut Txomin [Iturbe] izan zela planteatu zuena: prest gaude esateko zer ekintza izango den, baina zuetako bati bakarrik, Langile Fronteko bati: [Juan Miguel] Goibururi, gero pm-koa [ETA politiko-militarrekoa] izango zena. Gela batera eraman zuten, eta esan egin zioten. Gero Goiburuk esan zuen: «Bai, oso ideia ona da», eta onartu egin genuen, horrekin fidatuta. Madrildik bueltan, Gipuzkoan nengoela eta Iruñera nindoala, beste batekin, errepideko kontrol batean atxilotu ninduten, eta kartzelan sartu.

Zein espetxetan jarri zintuzten?

Gipuzkoan atxilotu nindutenez, lehendabiziko hilabeteak Martutenen. Niri leporatu zidaten lehendabiziko kontua jada epaitua zegoen, auzi-ihesean, baina beste auzi bat ireki zidaten, 1974an, auzitegi militarrean Santanderren. Beraz, hamabost egun Santanderren pasatu behar. Gero, berriro Martutenen. Gose-grebarengatik barreiatu gintuzten, eta Soriara bidali ninduten. Hainbat hilabete pasatu hor, eta obrak egin behar zituzten-eta, Soriako guztiak Segoviara bidali gintuzten, eta hor bi ihes-saio egin nituen.

1976ko Segoviako ihesean hartu zenuen parte, beraz.

Bai, Auritzen harrapatu ninduten. Guk geuk, galduta geundela gauean, geure burua entregatu genuen, herrian bertan, jendearen aurrean, badaezpada ere. Hamabost egun-edo egon ginen Iruñean, eta hortik Cartagenara, kartzela berezi batera. Eta hortik atera nintzen.

Noiz arte egon zinen barruan?

1977ko apirilaren 6an atera nintzen, ihesaldia egin genuenetik justu urtebetera. Txandaka atera gintuzten.

1974an, espetxean zeundela, Fronte Militarra erakundetik atera zen eta ETA (militarra) (ETAm) sortu zuen. Nola bizi izan zenuten prozesu hori barruan?

Nik problema larriak izan nituen Segovian garai haietan. Barneko dinamika horretaz informazioa jasotzeko kartzelan banuen bide propio bat, komuna batean antolatuta. Kanpoko komunikazioa gehienbat bik jasotzen genuen, Segovian geundela: nik, alde batetik, eta beste batek, bestetik. Ongi jakin gabe zer gertatzen ari zen, fidatzen nintzen kanpotik etortzen zitzaidan informazioez, baina besteak bere informazioak ematen zituenean, ez zetozen bat nik nituenekin, iturri ezberdinetatik jasotzen genituelako. Halako batean konturatu nintzen besteak zuela arrazoi, engainatua nengoela. Nire kanalak suposatzen zuen nire planteamendu politikoak pm-ren aldekoak izango zirela gehiago, baina bera miliekin zegoen, eta nik ez nekien. Komuna ia osoak atera zuen dokumentu kolektibo bat pm-ren alde. Gutxi batzuk gelditu ziren militarrekin, eta ni, hiru hilabetetan, ez militarrekin, ez pm-koekin, baizik eta nire hausnarketak egiten. Komuna horretatik aparte egon nintzen hiru hilabetez, isolatua, nik sinetsi ezinean engainatu nindutela. Handik hilabetera nire dokumentu propio bat atera nuen, neure posizioa adieraziz pm-koekin bat. Agiriak diskurtsoak dira, baina kanal horietatik jasotzen genituen informazioak ez ziren diskurtsoak, datuak baizik. Informazio zuzena baldin baduzu, askoz baliagarriagoa da agiri ofizialak baino.

Nola azaldu zizkizuten zatiketaren zergatiak?

Demokraziaren aurreikuspenen hausnarketen gainean. Pm-koek planteatzen zuten prestakuntza egin behar zela demokrazian parte hartzeko, ongi uztartuta bide militarra eta bide politikoa, eta bide militarrak bide politikoaren esanetara egon beharko zuela. Eta, bestalde, miliek esaten zuten demokraziarako prestatu beharko zela, eta alderdi politikoak sortu beharko zirela, baina inolako loturarik gabe egitura militarrarekin, eta abangoardia egitura militarra izango zela.

ETApm-koek pentsatzen zuten posible zela erregimena eroraraztea?

Bai, gainera apustu handia egin zuten –galdu zutena– azkeneko ahaleginak muturreraino eramateko, iraultza gertatuko zelakoan. Eta erori egin ziren, zuzendaritza osoa erori zen, desegin ziren, praktikoki. Jarraitu egin zuten, baina ia indarrik gabe. Bitartean, miliek oso gauza gutxi egiten zituzten, minorian zeudelako, eta planteatu zuten beste egitura bat, seguruagoa. 1977 arte miliek apenas egin zuten ezer, seguru asko ezin zutelako, beranduago hasiko ziren. Polimiliek izugarrizkoak egin zituzten.

Erakunde bateratuak sortzeko oposizioak egiten zituen ahaleginei buruz informaziorik jasotzen al zenuten?

Ezer ez, Xibertako kontuaz ez nintzen ezertaz konturatu. KASi buruz, bai. Baten batek esan zidan euskal alderdi guztiak biltzen ari zirela, ETApm barne, eta planteatzen ari zirela behin-behineko gobernua (Platajunta eta horietatik aparte). KASen, nahiz eta puntuak berberak izan, KASi emandako funtzioa, nortzuk ziren prestatzaileak, sostengatzaileak, bultzatzaileak, horren arabera izaera oso ezberdina zen. Hasi zen plataforma bezala demokraziarako. Gero bihurtu zen negoziazio-plataforma baldintza minimoetatik abiatuta. Baldintza minimoen kontzeptuaren kontra nago. Horiek gure helburuak izan daitezke, eta, horretarako, urratsak eman behar ditugu, inolaz ere ez baldintza minimoak gure urratsa emateko edo ez. Milien planteamendua zen baldintza minimoena. Orduan EIA [Euskal Iraultzarako Alderdia] KASen barnean zegoen, artean. Ezin esan gainerako KASekoek EIA eta pm bota zituzten edo EIAk eta pm-k garbi zuten atera behar zutela, eta bost axola botatzen zituzten edo ez.

Espetxetik atera eta ia berehala hautagai aurkeztu zinen, ekainaren 15eko hauteskundeetara.

Bai. Atera nintzen astean bertan Aberri Eguna zen. Handik gutxira amnistiaren aldeko astea izan zen, hemen [José Luis] Cano hil zutenean. Hil zuteneko barrikada horretan nengoen. Ihes egin nuen poliziak iritsi zirenean. Cano sartu zen taberna batean, eta nik beste kale batean iheska nenbilenean tiro-hotsa entzun nuen... Kartzelatik pm atera nintzen, baina bizitza legalean, eta bizpahiru astera EIAkoa nintzen, baina jakin gabe nola fundatu zen. Mahai Nazionaleko bileretara joan nintzen Nafarroako ordezkari gisa; hasieran Koldo Zirizarekin batera, eta gero Koldo Zirizak gauzak nire eskuetan utzi zituen. Ordurako ekaina zen, jakin gabe zer gertatzen ari zen.

Maiatzaren 18an zeuk eta hilaren 20an Patxi Zabaletak, ordea, kendu egin zenituzten zeuen hautagaitzak.

Hor gauza arraroak gertatu ziren. Banekien Euskadiko Ezkerra izeneko plataformaren alde negoziaketak egin zirela –hasiera batean baita karlistekin ere–, eta hor zebilela Erreka [Javier Garaialde] famatua, eta ni fidatzen nintzen. Nafarroako EIAko guztiok sinetsiak geunden akordioa lortua zegoela Euskadiko Ezkerra gisa Hegoaldeko lau lurraldeetan. Eta, bat-batean, epea bukatzen zenean zerrendak aurkezteko, hurrengo egunean Koldo Ziriza etorri zitzaidan: «Aizu! EMK-koek [Euskadiko Mugimendu Komunista] tranpa egin digute: aurkeztu dute Nafarroan adosturiko zerrenda, baina ez izen horrekin, baizik eta UNAI [Unión Navarra de Izquierdas] izenarekin!». Frankismoa bukatu berritan, gu geu, EIA, hasten bagara bereizten Nafarroa gainerako lurraldeetatik, jendeak barneratu egingo du. Berehala eskatu nuen bilera bat EIAko Mahai Nazionalean, eta esan nuen: «Nafarroan horrela ez, ez gaude ados, jendea ez dago ados». Mahai Nazionalean, ez Errekak, ez arduradun ari zirenek ez zidaten ezer esan arraro egiten zitzaidanik. «Egingo dugu bilera bat bihar bertan Nafarroako EMK-koekin, eta ea zer egin dezakegun». Baina jada konponezina zen kontua. Egin genuen bilera hura hemen, Nafarroan, Juantxo Arbizu, Jesus Urra, Erreka eta besteren bat etorri zen Mahai Nazionaletik; eta, Nafarroaren aldetik, EIAkide, ni, izugarri haserre, erru guztiak EMK-koei botaz. Egia esan, mementoan ez nintzen konturatu Errekaren eta besteen erreakzioaz, baina gero pentsatu nuen oso epel ikusi nituela, eta sinetsia nago bazekitela, adostua zutela hori, niri ezer esan gabe. Hori zela-eta, senatarigai zihoan Patxi Zabaleta ere haserretu zen, eta biok gutuna atera genuen prentsan esanez UNAI ez zela gure aukera, baina, ofizialki jarraitzen genuen, beranduegi zen zerrendatik ateratzeko. Dena den, Senaturako botoa eman nuen: [Manuel] Irujori, Compromiso Autonómico izenarekin PSOEren eta EAJren arteko aliantza horri (Zabaleta eta horiek erretiratu zirelako). Nire jarrera ez zen abstentzioa, ez zuen zerikusirik gero HB bihurtuko ziren horiek planteatu zuten abstentzio horrekin, baizik eta UNAIri ez ematea botoa. Gero, denbora pasata, pentsatzen duzu astakeria egin genuela, itxikeria politiko, ideologiko, doktrinario, mentala; bostehun botorengatik edo gutxiagorengatik ez genuen lortu [Javier] Erice [Kongresurako UNAIko zerrendaburua] eramatea Madrilera, eta UCDk, hiru beharrean, bi bakarrik lortuko zituen. Auskalo zer gertatuko zen gero Ericerekin, baina beste egoera bat izango zen.

Hautagaitzak izenaren kontuarengatik kendu zenituzten bakarrik, ala amnistiaren aldeko astearen aurkako zapalketan poliziak egindako hilketengatik protesta egiteko ere?

Baita horregatik ere. Horrek eragin handia izan zuen gure jende askorengan, dudarik gabe; baina zergatik hartu genuen jarrera hori Patxi Zabaletak eta biok? Beste horrengatik, tranpa gisa ikusi genuelako hori EMK-koen aldetik. Horretaz gain, presoen eztabaida bazegoen. Azkeneko amnistia 1977ko maiatzean izan zen, baina artean Burgosko epaiketakoak gelditzen ziren [espetxean], eta hemen egin zen asanblada bat, Nafarroako EIAkook. Ni malguago nengoen, baina jendea sutan zegoen: «Hauek atera behar dituzte, bestela hauteskundeetan ez hartzeko parte». Nik esan nien: «Beno, bihar edo handik bi egunera badugu asanblada bat, bilera zabal-zabala maila nazionalean, Gipuzkoako, Bizkaiko eta Arabako jendearekin». Eta, nire borondate onez eta inozotasunez, esan nuen: «Nik uste dut onartuko dutela maila nazionalean, ez dela egongo arazorik, eta benetan segurtatua ez badago hauek kartzelatik aterako dituztela, gehiengoaren jarrera izango dela ez hartzea parte hauteskundeetan» (bazegoen Suárezek egindako promesa, aho txikiz, baina sinadurarik gabe). Eta ez zen hori gertatu. Nafarroan, hemengo EIAko ia-ia guztiek alderdia utzi zuten, EIAk onartu zuelako parte hartzea, nahiz eta Burgoskoak kartzelan egon. Hemen hirurehun kide baldin bageunden, sei gelditu ginen: Nafarroako hiru, eta beste hirurak EIA sortzera kanpotik etorritakoak ziren. Hala eta guztiz ere, nik EIAn jarraitu nuen. Hori bai: uda hartan sei horiek izugarri egin genuen lan, eta azarorako berriro ehun kide-edo bagenituen.

EIAk EHAS Euskal Herriko Alderdi Sozialistak eta HASI Herriko Alderdi Sozialista Iraultzaileak baino indar handiagoa al zuen Nafarroan?

Ez genekien; militanteen aldetik, bai, militante asko ginen eta oso aktiboak. «Gaur kartelez bete behar dugu Iruñea», eta beteta. «Erriberara joan behar eta...». Lortu genuen halako fama, faltsua zena, Kristoren egitura sendoa genuela, armadatxo politiko bat bagina bezala. Desastre hutsa ginen egituraren aldetik, baina borondate handia genuen.

Komentatu zen EIAk Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan EEri babesa emateak eta Nafarroan UNAIri ez zerikusia zuela Nafarroan EMK-k indar handiagoa izatearekin.

Bai. EIA hemen, Nafarroan, kontu oso berria zen, gehienak jende gaztea ziren, esperientzia politikorik gabekoak, borondatez beterikoak, baina gehien-gehienek ez zuten kultura politikorik. EMK-koek bazuten historia bat, agian militante gutxiago, baina serioagoak. Dena den, ekainean galdu genuen zer indar izan genezakeen jakiteko aukera. Garaile gisa gelditu ziren EMK-koak, nahiz eta ez atera eserlekurik; bozkatzaile gehienak EMK-koak ziren, eta, beraz, sendoagoak eta indar handiagokoak agertu ziren. Dena den, ezkerreko indar handiena ez zen ez EMK, ez LKI [Liga Komunista Iraultzailea]; ORT [Organización Revolucionaria de Trabajadores] zen. Dena den, porrot ere egin zuen hauteskundeetan: konbentzituak zeuden hiru eserleku aterako zituztela, eta ez zuten bat ere atera, UNAIk baino boto gutxiago lortu zituzten, gainera. Porrot horren ondoren, ORTkoek UNAIn sartzeko eskatu zuten. Baimena eman zieten, eta ORT jabetu zen UNAIz, EMK-koak baztertu zituzten, eta hurrengo hauteskundeetan UNAI agertu zen berriro ere izen horrekin; baina jada ez ziren EMK-koak, ORTkoak ziren, eta porrot galantagoa izan zuten. Oso itxiak ziren, nahiz eta oso mugituak. Guk, 1977ko udazkenean, EEren aurkezpena eginen genuen Nafarroan. Gero etorri ziren 1979ko hauteskundeak: orokorrak, lehenbizi, eta udaletakoak gero, eta horretan apustu egin genuen Nacionalistas Vascos izeneko zerrendaren alde: EAJk, PTk [Partido del Trabajo], ESEIk [Euskal Sozialistak Elkartzeko Indarra] eta guk geuk osatua. Atera zen atera zena, gure apustua izan zen abertzale guztiak biltzea gehi abertzaleak ez ziren ezkerrekoak (PTren kasua). 1977an eta 1978an plataforma bateratuak sortu ziren ezkerreko alderdien artean, abertzaleak eta ez abertzaleak. Alde batetik, Altsasuko Mahai famatua eta hortik HB sortuko zen. Ni izan nintzen Altsasuko Mahaiaren fundatzaile bat. Nire planteamendua Altsasuko Mahaian ez zen bakarrik abertzaleen batasuna lortzea, baizik eta ezkerreko abertzaleena, baina baita ORT, EMK, LKI erakartzea ere. Baina gero agertu ziren Patxi Zabaleta eta besteak, eta beste ideia bat zuten, eta HBn miliak zeuden, eta gero eta baztertuago geratu nintzen. Gogoratzen naiz behin [Iñaki] Aldekoak deitu zidala bere bulegora, ea nola ikusten genuen EIAkook, EEk, Altsasuko Mahaia, eta lan bat prestatu nuen, pasatu nion bilera baino lehen. Idazki hartan bi sigla ezberdin erabiltzen nituen (gazteleraz zen): IV (izquierda vasca) eta IA (izquierda abertzale). Harritua gelditu nintzen Aldekoak galdera bat egin zidanean: «¿IV hori zer da?». «Izquierda vasca». «Zer esan nahi duzue horrekin?». «Altsasuko Mahaiak izquierda vasca osoaren plataforma izan beharko lukeela, ez bakarrik ezker abertzalearena». Bitartean, hemen, Nafarroan, hilabete horietan San Frantzisko Mahaia izeneko beste plataforma bat antolatzen ari zen (San Frantzisko eskoletan egiten genituelako bilerak). Bilera horiek ORTkoek eta guk bultzatzen genituen. Jendaurreko aurkezpena egin genuen, ez hauteskundeetarako, baizik eta eguneroko dinamikarako: manifestazioak eta propaganda egiteko, grebak antolatzeko. Praktikan bateraezinak ziren, kontuan hartuta Altsasuko Mahaiko beste horiek zer ideia zuten. Haientzat gurea joko bikoitza zen, eta tranpatia. Ez zen tranpatia, bikoitza; nik, behintzat, sinesten nuen horretan. Baina haientzat traidorea nintzen: alde batetik, haiekin jokatzen eta, bestetik, espainolista horiekin. Zer demontre espainolistak! Ezkerrekoak dira. Eta gero ezker abertzaleko bihurtu ziren, ORT desegin zenean.

Zer tirabira izan ziren 1977ko Askatasunaren Ibilaldian antolatzaileen eta alderdien artean eta KASeko alderdien euren artean?

Ez nintzen antolakuntzan aritu, eta ez nuen ezagutu. Inpresioa dut betiko kontua izan zela: hasiera batean, antolatzen duela alderdietatik kanpo dagoen plataforma batek, kasu horretan Amnistiaren aldeko batzordeek, baina, gero, benetan zer ildotatik, zer mezurekin eta edukirekin bideratzen den, horretaz milien inguruan ibiltzen zirenak jabetu zirela, gu baino gehiago. Azkeneko ekitaldian, Arazurin, diskurtso oso ezberdinak agertu ziren, politikoki begiratuta. Alde batetik, horretaz baliatu nahi zutenak, gero HB bihurtuko zen mundu horren inguruan-eta. Gero bageunden EEkook eta EIAkook, beste bide batetik. Kontzentrazio erraldoia izan zen, oso arrakastatsua, baina gero gertatu zena gertatu zen, eta halako ekitaldi mitiko bezala gelditu zen, poliziaren erasoengatik...

EAJ eta PSOE Ibilaldiaren aurka agertu ziren.

Ez zuten parte hartu, baina ez dut buruan EAJ Diario de Navarra-k egiten zituen salaketen ildotik zihoanik –«hau inbasioa da»–, eta PSOE hainbesteraino ere ez. Horren alde, ez, eta gainera esanez «hobe ez egitea», nahiz eta, gero, haren jendeak herritan laguntza eman: aterpeak eman, etab.

ETApm-k Talde Berezien zatiketa ere nozitu zuen.

Kartzelan nengoen Pertur [Eduardo Moreno] desagertu zenean. Ni konbentzitua nengoen Perturren desagerpena Poliziak eragindakoa zela, eta beste informazio batzuk ailegatu zitzaizkidan. Eta gero zatiketa. Demokraziari begira, alderdi politiko bat sortu behar da, eta erakunde militarrak haren esanetara egon behar du; baina, aldi berean, esaten zuten egitura politiko-militar batean, politikoak agerian agertzen badira eta harremanak badituzte egitura militarrekin, akabo. Orduan planteatu zuten Komando Berezien egitura, isolatua, baina nire inpresioa da halako irristapena gertatu zela milien planteamenduetara. Atzetik ere badago halako filosofia antropologiko bat: «Bizitza erosoa hasten bazara, zure ikuspuntuak aldatzen dira». Eta Bereziak ez ziren fidatzen horrekin.

Nolakoa izan zen HASIren eta EIAren arteko gatazka LABen baitan?

Memento batean bota egin zuten EIAko jendea LABetik, LABen nagusitu zenean HBko mundu hori. Dena den, ez zitzaigun gehiegi inporta, ordurako jada bagenuen teorizatua beste sindikatu batzuetan ere sartzeko kontua, batez ere ELAn, jende gehiago biltzeko, eta, aldi berean, askatasuna emateko norbaitek sartu nahi bazuen CCOOetan, edo beste sindikatu batean. Baina garai batean LABeko zuzendaritza-taldearen gehiengoa EIAkoa zen.

Beste kontu arantzatsu bat izan zen EIA legeztatzearena.

Ni egon nintzen legeztapen horretan, ni naiz fundatzaile gisa sinadura horietako bat. Bilerak egin ziren. Lehendabiziko bilerak Mario Onaindiak eta Errekak planteatu zituzten Madrilen Ministerioko hainbat jenderekin, goi-mailako funtzionarioekin. Azkeneko bilera izan genuen Madrilen ministroarekin berarekin, [Fernando] Abril Martorellekin [Gai Politikoetarako ministroa eta hirugarren presidenteordea]. Aurkeztuta genituen estatutuak, edo artean aurkeztu gabe, independentzia kendu behar genuen, baldintzak betetzeko. Ikusi nuen Marioren jarrera erabat malgua zela, azkenean edozein baldintza onartzeko legeztatzea lortzeko. Arraro egin zitzaidan, baina ez nuen ezer esan. Niretzat garrantzitsua zen legeztatzea, eta berdin zait agertzen den ez dakit zer edo ez den agertzen, baina bilera oso pobrea iruditu zitzaidan.

Legeztatzeko egin zenuten lehen ahalegina atzera bota zizuen Barne Ministerioak, HASIrenarekin eta LAIA Langileen Alderdi Abertzale eta Iraultzaileenarekin batera, hauxe argudiatuta: euskal estatu independente eta sozialista helburu izateak «zilegi ez dena» bihurtzen zuela erakundea, Zigor Kodeko 172. artikuluaren arabera.

Bai, baina toleratu egin gintuzten.

1977ko urrian agiri bat plazaratu zuen ETAm-k, eta bertan adierazi zuen Espainiako Estatuan ez zela funtsezko aldaketarik gertatu. Horren erakusle jartzen zuen Ministerioak uko egitea alderdi independentistak legeztatzeari, amnistia orokorrik ez onestea, edota manifestazioak leloen arabera baimentzea edo ez. Horregatik guztiagatik borroka armatuari eutsiko ziola iragartzen zuen ETAm-k. Zure iritziz, zer neurritaraino eragin zuen erabaki horretan Espainiako Gobernuaren jarrerak?

Uste dut ETAm-k, 1977ko amaieran eta 1978an, oso diseinatua zuela bere planteamendua: KAS negoziaziorako plataforma, eta horretarako borroka armatuaren papera. Ez zuten esaten borroka armatuaren papera garrantzitsuena zela, baina esaten zuten, anbiguotasun horrekin, betiko kontua: «Borroka-mota guztiak zilegiak dira». Horren atzetik bazegoen abangoardia militarra, politikariak beti arriskutsuak direla. Ez dut uste legalizazioaren kontuak inolako eraginik zuenik.

1977ko abenduan, Fran Aldanondo espetxetik aterata, Amnistiaren Aldeko Gipuzkoako Batzordeak iragarri zuen desegin eginen zela. Herrietakoek eta auzoetakoek, ordea, agiria plazaratu zuten esanez artean ez zirela lortu «aldaketa demokratikorik, askatasun nazionalak, ezta delitu politikoetarako amnistia juridiko osoa ere». Gainerako herrialdeetako batzordeek ildo bereko agiriak plazaratu zituzten.

Atzerriratuen kontua konpondu ondoren, etorri eta haien egoera legeztatu, niri kontatzen zidaten planteamendu berriak egin nahi zizkietela Amnistiaren Aldeko Batzordeei, batzordeak ez desegiteko eta beste kontu bat bihurtzeko. Baina batzorde horien barnean indar handia, prestigio handia izan zuen hainbat jendek ikusi zuen batzordeek jarraitzeak ez zuela zentzurik. Batzordea sortzen bada helburu batekin eta hainbat jende bildu baldin badu, gero ezin duzu bat-batean esan: «Gure misioa bukatu da eta orain gu geu bihurtuko gara beste helburu baten aldeko zerbait». Baina barneko beste batzuek esaten zuten: «Ez, ez da benetako amnistia», etab. Gainera, jende berria berehala erori zen milien alde, baina beste egoera bat zen. Ofizialki ez zen desegin, mantendu egin zen, baina askoz jende gutxiagorekin, eta, nik uste dut, indar moral askoz gutxiagorekin, batzorde horien indar historikoa galduta.